شرایط تفسیر اجتهادیتفسیر اجتهادی، تفسیر قرآن و تبیین معارف قرآنی با روش‌های گوناگون و استفاده از عقل را می‌گویند. برای تفسیر اجتهادی شرایطی است تا مفسّر را از خطا در تفسیر باز دارد و قرآن را بدون دلیل تفسیر نکند. برخی مانند راغب اصفهانی، [۱]
مقدمة جامع التفاسیر، ص ۹۴ - ۹۵.
طبرسی، [۲]
مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۱ - ۸۲.
سیوطی [۳]
الاتقان، ج ۲، ص ۳۹۷ - ۳۹۹.
و معرفت [۴]
التفسیر والمفسرون، معرفت، ج ۱، ص ۵۲ - ۵۴.
شرایطی را برای مفسر بیان کرده‌اند.۱ - شرایط اصلیبرخی مفسران اعتقاد و عمل را اصل همه شرایط می‌دانند که علم بدون عمل کامل نیست، چنان‌که خداوند در قرآن ایمان را با عمل صالح همراه دانسته است. راغب همه شرایط و علوم لازم برای مفسر را در سه نوع علم خلاصه کرده است: علوم لفظی، علوم عقلی و علوم موهبتی. [۵]
مقدمة جامع التفاسیر، ص ۹۴.
۲ - شرایط و علوم لازماما شرایط و علوم لازم عبارت‌اند از: علوم لغت (آشنایی با واژگان عربی)، نحو، صرف، اشتقاق، علوم بلاغی یعنی معانی، بیان و بدیع، قرائات، اصول دین (کلام)، فقه، اصول فقه، اسباب نزول و قصص [۶]
مقدمة جامع التفاسیر، ص ۹۵.
که می‌توان برای دست‌یابی به آن از علم تاریخ کمک گرفت، ناسخ و منسوخ (که شامل عموم و خصوص، مجمل و مفصل و مانند آن نیز می‌شود) حدیث (و علوم مربوط به آن مانند علم رجال) و علم موهبتی و آن علمی است که خداوند تعالی به کسی می‌دهد که به علم خود عمل کند. [۷]
مقدمة جامع التفاسیر، ص ۹۵.
[۸]
الاتقان، ج ۲، ص ۳۹۹.
البته نمی‌توان علوم لازم و مقدماتی را منحصر در این موارد دانست، [۹]
التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص ۲۶۹.
زیرا قرآن به مطالب تورات و انجیل نیز اشاره دارد که مفسر باید به عهدین مراجعه کند؛ همچنین قرآن شامل مسائل تاریخی و جغرافیای قصص است که باید به علوم مربوط به آن‌ها مراجعه شود.۳ - آداببرخی افزون بر شرایط لازم، آدابی نیز برای مفسر بیان کرده‌اند که التزام به آن‌ها لازم است و در صورتی که مفسر فاقد آن‌ها باشد بهتر است در تفسیر سکوت کند. بیشتر این آداب آداب باطنی و معنوی مفسر و عبارت‌اند از این‌که مفسر کار خود را به خدا واگذارد، اهل زهد باشد، به گونه‌ای که به دنیا و هوای نفس تمایل نداشته باشد، عالم به ابواب سرّ مانند اخلاص و توکل باشد، بر دیدگاه‌های مفسران پیشین و کنونی احاطه داشته باشد و دارای قلب سالم، قدرت اندیشه و فهم پاکیزه باشد. [۱۰]
التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص ۲۶۸ - ۲۶۹.
۴ - آشنایی با برهانجوادی آملی بر این باور است که گذشته از لزوم آشنایی با علوم قرآنی، مفسر نیازمند بررسی شرایط برهان و موانع آن است تا بتواند از برهان عقلی بهره ببرد و از آسیب مغالطه مصون بماند. [۱۱]
تسنیم، ج ۱، ص ۱۷۰ - ۱۷۹.
۵ - فهرست منابع(۱). الاتقان، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ ق. (۱۳). تسنیم، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش. (۲۰). التفسیر والمفسرون، محمد حسین الذهبی، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۷ ق. (۲۱). التفسیر والمفسرون، معرفت، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق. (۵۳). مقدمة جامع التفاسیر، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق. ۶ - پانویس
۷ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تفسیر اجتهادی، ج۸، ص۱۳۹. |